دکارت در وجود واقعیت جهان بیرون از ذهن تردید داشت و شوپنهاور فیلسوف بزرگ آلمانى مى گفت جهان تصوّر من است. تز شوپنهاور مى توانست با هنر نقاشى هماهنگ باشد اما با کشف دوربین عکاسى، دیرى نگذشت که عکس توانست تصوّر محضِ جهان توسط ما را به تصویر جهان تبدیل کند و اشیا به صورت تکان دهنده اى نه تنها تصوّر که تصویر ما هم باشند.
تصویرگرى شی به واسطه عکاسى، براى نخستین بار حیث التفاتى ذهن به واقعیت را تعیّن بخشید چرا که اگر تصوّر نمى توانست ضامن وجود شی باشد، تصویر حاصل از دوربین عکاسى قادر بود هر گونه توهمى راجع به وجود یا عدم وجود شى را از میان بردارد.
عکس با واسطه کردن امور تجربه پذیرى مثل علم فیزیک، اپتیک و شیمى توانست این اطمینان را به انسان بدهد که آنچه بیرون از ذهن او مى گذرد و مى بیند واقعیّت دارد. دستکم این تسلى را به آدمى مى داد که یک دستگاه مکانیکى بدون ذهن مى تواند آنچه مى بینیم را به همان شکل تصدیق کند.
تصوّر، ایده و انتزاع محض در عکاسی
اگر از تصوّر، ایده و انتزاع محض خلق شد، انتظار این بود که عکس انسان را براى همیشه در واقعیت نگاه دارد، هولناک بود هولناک که تمام آنچه انسان تا پیش از این دیده بود از فجایع خونبار تا زیبایى هاى اطرافش همگى واقعیّت داشتند! دیرى نگذشت که روند استعارى شدن عکس نیز اغاز شد. انگار انسان هیچوقت تصویر خود آن گونه که هست را بر نمى تابد.
عکس از یک سوژه تسلى بخش فلسفى به آیینه اى تبدیل شد که شاهدى بود بر تمام رنج هاى ما. اما همچنان که اخلاق کانتى در ضد-اخلاق ساد به زمین نشست عکس نیز از تسلاى انسان به شکنجه او گرایش پیدا کرد. مرگ و جنگ اگر تا پیش از این تنها در اذهان مى ماندند و به شیوه هاى بین الاذهانى مثل تاریخ، روایت و یادآورى مى شدند، پس از کشف دوربین عکاسى و به واسطه عکس براى همیشه آنجا در جلوى چشم ما قرار داشتند.
عکس امکان مواجهه همیشگى با خود را فراهم ساخت این نوع مواجهه همیشگى اما چیزى نیست که ذهن بتواند براى مدت زیادى با آن کنار بیاید و دیرى نمى گذرد که استعاره سازى شروع مى شود. مگر نه این است که ما از شیئى ترین شیئیات خود نیز استعاره مى سازیم؟ با استعارى شدن عکس سوالاتى پیرامون امکان الحاق عکاسى به هنر نیز طرح شد و اگر چه هنوز پاسخى روشن دریافت نکرده است اما حداقل تا جایى که میتواند استعاره بیافریند، متعلق به هنر هم هست. بعدها این پندار پدید آمد که عکس اساسا تعلق به جهان نشانه ها دارد. یعنى شى فى نفسه ایست که هر چند خود بر چیزى دلالت ندارد اما ذهن را به دلالت سازى وادار میکند.
طى طریقى که عکس در اولین قرن حضورش درنوردید با یک کلام قابل بیان است؛ شهادت گرفتن از شى براى تصدیق وجود آن، آفرینش رنج، تسلى، استعارى شدن و تبدیل به نشانه. خوانش نشانه شناسه عکس در قرن بعد اشکال افراطى ترى پیدا کرد. خود عکس فارغ از نحوه برخورد ما تا حدود زیادى نادیده انگاشته شد و در نتیجه افول تدریجى اش را کسى ندید.
عکس امروزه آنقدر تطوّر پیدا کرده که واقعیت جهان روزبروز در آن نادیده انگاشته مى شود. در دوره جدید ابتدا عکس از شیئیت خود درآمد و تبدیل به فایلهاى مجازى شد و بدین ترتیب پیکرش را از دست داد امرى که باعث شد زمینه براى تغییر ماهیت آن هموار شود. عکس که زمانى تسلاى فلسفى انسان به وجود واقعیت خارج از ذهن بود به چیزى تبدیل شد که باید در مورد واقعیت آن سوال کرد. امروزه با ادیت افراطى عکس و تغییر ماهیت آن در کامپیوتر و گوشى هاى همراه خود همان کارى را مى کنیم که نقاشان روى بوم خود انجام مى دهند.
ژنتیک عکاسى را ناشیانه کپى کردند و عکاسى تبدیل به شبیه سازى دیجیتال آن شد، با عکس همانند دیتاهایى برخورد کردند که مى شود فشرده ساخت، ذخیره اش کرد و آن را پاک نمود! هنر بى کالبد و فاقد ماده پارادکس بشدت خنده دارى بود که براى اولین بار با دیجیتالیزه شدن عکاسى کودک در آتلیه کودک به وقوع پیوست.
دیجیتالیزه شدن عکاسى آن را از تصویرگرى به تصوربافى تقلیل داد و از این طریق قدرت اش خنثى شد. آنچه امروز با عکس انجام مى شود تلنبار کردن تصوّراتى است که به ظاهر هیچ نیازى به ثبت شدن ندارند، عکس رنج نمى آفریند، تسلى نمى دهد، شگفت انگیز نیست و از همه بدتر اینکه براى اینکه تمام اینها بشود دستکارى اش مى کنند!
ما محکوم به تصوّرات محض خود نیستیم و به دیدن تصویر رنج خود، براى تسلى و شگفت انگیز ماندن جهان به عکس نیاز داریم همچنان که به ادبیات، شعر و رمان احتیاج داریم اما گویى افول عکس همچون افول رمان و شعر دیگر یک گمانه زنى محض نیست.
سوشال لنز (آوات باریکیان)
منبع: